Endülüs Coğrafyası ve Yer Adları

İspanya, Portekiz ve Güney Fransa’nın içinde bulunduğu Batı Avrupa’nın Ortaçağ tarihi neredeyse Endülüs tarihi ile özdeş durumdadır. Endülüs, Müslümanların ilk İslam fetihleri sürecinde Kuzey Afrika’yı fethetmelerinden sonra 711 yılında çıkarma yaparak kısa zamanda nerdeyse tamamını ele geçirdikleri İberya Yarımadası’nın Müslümanlar tarafından benimsenen coğrafya ve devlet adıdır. Bugünkü bilimsel literatürde Türkçe söyleniş şekli Endülüs olmakla birlikte, asıl Arapça şekli “Endelüs”tür.

Batı dillerindeki söylenişi ise Al-Andalus, Andalus, Andalusia ve Andalucia’dır (Bugünkü İspanya’nın güney otonom bölgesinin de adı). Siyasi hayatı 711 ile 1492 yılları arasını kapsayan Endülüs Devletinin bilimsel literatürde el-Endelüs el-İslâmiyye, İsbanya el-İslâmiyye, Muslim Spain and Portugal, Espana Musulmana ve Islamic Spain gibi farklı dillerde farklı ifade şekilleri de mevcuttur. Ortaçağ tarihi göz önüne alındığında Endülüs Yarımadası olarak da adlandırılması mümkün olan bu yarımada üzerinde, Endülüs veya Endülüs Devleti teriminin kapsamında olarak bugün İspanya, Portekiz ve Güney Fransa bulunmaktadır.

Endülüs, kendine has coğrafî, siyasî, sosyal ve kültürel özellikleriyle İslam ve Avrupa tarihi içerisinde apayrı bir yeri ve önemi olan bir bölgedir. Yeryüzündeki üç büyük semavî din mensubu toplulukların, aynı çatı altında bir arada yaşamalarından meydana gelen ortak bir kültür bölgesidir. Burası, Doğu-Batı mücâdelesinin Haçlı Seferlerine dönüşmesinin düşünce kaynağı ve Haçlı Seferlerinin ilk cephesi olmuş, Avrupa Hıristiyanlarının neredeyse topyekûn birleşerek gerçekleştirdikleri Haçlı saldırıları karşısında yüzyıllarca ayakta kalmayı başarmış bir Müslüman devletidir.

Çağımız problemleri dikkate alınarak bakıldığında Endülüs, İslam tarihindeki Müslim-Gayri Müslim ilişkilerinin insan hakları, hoşgörü, din ve inanç özgürlüğü gibi evrensel değerler çerçevesinde yürütülmeye çalışıldığı güzel örneklerden birisidir. Endülüs’ü Doğu İslam dünyasından ayıran kültür farkının kaynağı da, çok kültürlü ortamda yaşanan ortaklaşa hayat düzenidir.

İşte mahiyeti ve tarihî önemi hakkında kısaca bunları söyleyebileceğimiz Endülüs üzerine Türkiye’de daha yeni yapılmaya başlanan bilimsel çalışmalar ise, çok sınırlı ve yetersiz görünmektedir. Türk insanı tarafından yapılan bilimsel çalışmaların metodolojisinde, kendine mâl etme ya da kendi literatürünü oluşturma prensibi de vardır. Bu nedenle, bu alanda yapılacak çalışmalara temel teşkil etmesi bakımından önem arz ettiğine inandığımız bu çalışma, Ortaçağ Endülüs ya da İberya Yarımadası üzerindeki medenî ve coğrafî yerlerin adlarını, bulabildiğimiz çoğunun Arapça ve İspanyolca telaffuzlarıyla birlikte tespit edilmiş şekilde ülkemiz bilim çevrelerine sunmaktadır.

Yer ve şahıs isimlerinin yazımında benimsediğimiz prensip şöyledir: Eğer bir isim Arapça menşeli veya bir yer Müslümanlarca fethedilmişse, o ismin Arapça şeklini dışta ve İspanyolca şeklini parantez içinde yazdık, Cebelitârık (Gibraltar) ve Yusuf (Yuçaf) gibi; eğer bir isim İspanyolca menşeli veya bir yer Müslümanlarca fethedilmemişse, o ismin İspanyolca şeklini dışta ve Arapça şeklini parantez içinde yazdık, Oviedo (Ubît) ve Alfonso (Ezfûnş) gibi. Bu iki kalıba uymayan üçüncü bir şekil daha vardır. O da, adını sınırları dâhilindeki bir kentin adından alan İspanyol devletlerinin yazımıdır. Eğer o kent Müslümanlarca fethedilmişse, kentten bahsedilirken Arapça söylenişini dışta, İspanyolcasını parantez içinde, devletten bahsederken ise tersi şekilde yazdık, Liyûn (Leon) ve Kaştâle (Kastilya) kentleri, Kastilya (Kaştâle) ve Leon (Liyûn) devletleri gibi. Eğer o kent Müslümanlarca fethedilmemişse, o zaman hem kentten ve hem de devletten bahsederken İspanyolcasını dışta ve Arapçasını parantez içinde yazdık, Asturias (Aştûrîş) ve Navar (Nebra) devletleri gibi.

Adlar alfabetik olarak aşağıya sıralanmıştır.

• Âbile (Avila)
  Abinyûn (Avignon)
• Afs (Aspe) Tepesi
• Anbûrîş (Ampurias)
• Anût (Monetagudo)
• Aragon (Ergûn)
• Arak (Alarcos)
• Arbûne (Narbona)
• Arce (Alanje)
• Âştrû (Astro)
• Aşturga (Astorga)
• Aştûriş (Asturias)
• Bâcce (Beja)
• Balaskoga
• Balâtü’s-Sûf (Balazote)
• Balâtüşşühedâ (Tours)
• Bâlegîr (Balaguer)
• Bâlme (Palma)
• Bânyûs (Baños)
• Bârbinyân
• Bâse (Basella)
• Batalyevs (Badajoz)
• Beccâne (Pechina)
• Bedûl (Badules)
• Belây (Poley, Aguilar)
• Beledü’l-Velîd (Valladolid)
• Belensiye (Valencia)
• Belîsâne (Belicena)
• Belmâte (Palmella)
• Beltâş (Pleitas)
• Beltîre
• Belyâne (Villena)
• Belliş Mâlega (Vélez Málaga)
• Bellûr (Valor)
• Benbelûne, Benbülûne (Pamplona)
• Benişküle, Bünüşküle (Peniscola)
• Berâfyâ
• BerâşeBerbeştru, Berbeşter, Bübeşter (Barbastro)
• Berdûle (Berdolia)
• Berşelûne (Barcelona, Barselona)
• Beşkens (Bask)
• Besta (Baza)
• Beyâne, Beyyûne (Baena)
• Beyrân (Bairen)
• Beyyâse (Baeza)
• Bîbeş (Beas)
• Bîğû (Priego)
• Bilâdü’l-Cevf (Estermadore)
• Bilbâv (Bilbao)
• Bîre (Vera)
• Bîş (Beas)
• Bıtrîr (Petrel)
• Bitrûş (Pedroche)
• Bizilyâne (Ventas de Bezmiliana)
• Bübeştru (Bobastro)
• Bühayratü’l-Handak
• Bûnt, el-Bünt (Alpuente)
• Bürce, Berce (Borja)
• Burcu Cemel
• Burguş (Burgos)
• Büriyyâne (Burriana)
• Bürşâne (Purchena)
• Bürt, el-Bürtât (Pireneler)
• Bürzîl (Bordeaux)
• Büşşerât, el-Büşşere (Alpujarras)
• Câga (Cangas)
• Cebelü Süleyman (Cuesta de Zulema)
• Cebelü Târık, Cebelü’l-Feth (Gilbraltar, Mons Calpe)
• Cebelü’l-Ma’den, Cebelü’l-Berânis (Sierra de Almaden)
• Cebelü’s-Savma’a (Alminar)
• Cebelü’s-Sebîke
• Cebelü’s-Selc, Cebelü Şüleyr (Sierra Nevada)
• Cebelü’ş-Şeref (Ajarafe)
• Celâb
• Cennetü’l-Arîf (Generalife)
• Ceyrûne
• Ceyyân (Jaen)
• Cezâiru’ş-Şarkıyye, (Islas Baleares, Balear Adaları)
• Cezîretü Menûrka (Menorca)
• Cezîretü Meyûrka (Majorca, Mallorca)
• Cezîretü Şeltış
• Cezîretü’l-Hadrâ (Algeciras)
• Cezîretü’l-Yâbise
• Cibâlü Kantebriye, Cibâlü Şîbe
• Cibâlü Vâdî’r-Remle (Guadarrama)
• Cibâlü’ş-Şârât (Sierras Morina)
• Cibâlü’s-Selc (Sierra Nevada)
• Cıllag Nehri
• Cıllîkıye, Gâle, Gâlîş (Galicia, Gaule, Galya)
• Cincâle, Şentecelâ (Chinchilla)
• Cülümâniye (Jurumena)
• Cüründe (Gerona)
• Dâniye (Denia)
• Decme (Diezma)
• Delâye (Dalias)
• Derûga, Deravka (Daroca)
• Duvîru Nehri (Rio Duero)
• Ecîlâr
• Elbasît (Albacete)
• Elbe (Alava)
• Elbe ve’l-Gılâ’, Kaştâle’l-Kadîme
• Elbeyyâzîn (Albaicin)
• Elekûn (Alacon)
• Elgarb (Algarve)
• Elhandak (Alhondiga)
• Elma’den (Almaden)
• Elmeriye (Almeria)
• Emâye (Amaya)
• Endâre (Ondora)
• Endereş (Andarax)
• Endereş Nehri
• Endûcer (Andujar)
• Enîşe
• Entakîre (Antequera)
• Erkebîka, İrketebe (Ercavica)
• Erküş (Arcos de la Frontera)
• Ernît (Arnedo)
• Erşedûne (Archidona)
• Eşîl (Achila)
• Estaba (Estepa)
• Eştebîn (San Esteban)
• Esterga, Eşturga (Astorga)
• Fahsu’l-Bellût (Los Pedroches)
• Fahsu’r-Renîsûl (Arinsol)
• Fâtıma (Fatima)
• Favila
• Feccü Târık (Buitrogo)
• Fehmîn (Alfamin)
• Fentidûnya (Fuentidueña)
• Ferementîre
• Finyâne (Finana)
• Fîzû
• France (İfrance)
• Fürnecûlüş (Hornachuelos)
• Gâle, Galîş (Galicia)
• Garnata, Gırnata, Agranata (Granada)
• Guleyre (Cullera)
• Gulinne
• Gutunde, Gatande (Cutande)
• Hadderu (El-Darro) nehri
• Halîcü Beskâye, el-Bahru’l-Ahdar
  Hamme, el-Hâme (Alhama, Los Banos)
• Hemdân (Alhendin)
• Herbele
• Hîhûn
• Hısn Bülkûne (Porcuna)
• Hısnü Belec (Vilches)
• Hısnü Liyyît, Elît (Aledo)
• Hısnü Muklîn (Moclin)
• Hısnü Sent Ukrûc (Santa Cruz de La Sierra)
• Hısnü Şüleyr
• Hısnü’l-Bitrûc (Alcala de Pedroche)
• Hısnü’l-Haneş (Alanje)
• Hısnü’l-Hanş (Alanje)
• Hısnü’l-Ikâb (Las Navas de Tolosa)
• Hısnü’l-Keres (Alcaraz)
• Hısnü’l-Ma’den (Almada)
• Hısnü’l-Menâr
• Hısnü’l-Müdevver (Almodavar del Rio)
• İbeltânsiye (Palencia)
• İkâb (Las Navas de Tolosa)
• İklîm el-Münestîr (Almonaster la Real)
• İklîm Kartuşâne (Cartuja)
• İklîm Tuşâne (Tocina)
• İklîmü’ş-Şeref (Ajarafe)
• İlbîre (Elvira)
• İlş, İlc, Eleş (Elche)
• Îriye (Iria)
• İrş (Erco)
• İşbîliye (Sevilla)
• İstabbe (Estepa)
• İsticce (Ecija)
• Kabra (Cabra)
• Kabtûr (Isla Mayor)
• Kabzâk (Alcaudeta)
• Kâdis (Cadiz)
• Kal’atü Câbir
• Kal’atü Eyyûb (Calatayub)
• Kal’atü Rebah (Calatrava la Vieja)
• Kal’atü Rebâh (Calatrava)
• Kal’atü Yahsûb (Alcala la Real, Calat la Real)
• Kal’atü’n-Nehr, Kal’atü Henâres
• Kalahürre (Calahorra)
• Kalşâne (Calsena)
• Kanbâniye (Campina)
• Kanbîl (Canbil)
• Kantara Ağırbâle (Puente del Cabriel)
• Kantebriye (Cantabria)
• Kaptîl (Capitale, Isla Menor)
• Karabâka (Caravaca)
• Karbelyân (Crevillente)
• Kargaşûne (Carcassonne)
• Karmûne (Carmona)
• Kartâcenetü’l-Halfâ (Cartagena)
• Kartaşâne (Cartujana)
• Kâsareş, Kanreş (Caceres)
• Kasr (Alcazar)
• Kasru Ebî Dânis, Kasru’l-Feth (Alcacer de Sal)
• Kaştâle, Kastâle (Castilla, Castile, Kastilya)
• Kaycâta, Kayşâta (Quesada)
• Kelûniye (Cluny)
• Kerekûy (Caracuel)
• Keres (Alcaraz)
• Ketunde, Gatunde (Cutanda)
• Kırbelyân (Crevillente)
• Kofadunca (Covadonga)
• Kulumriye, Kulunbîre, Kulumbriye (Coimbra)
• Kumâreş (Comares)
• Kümünşere
• Kûnga (Conca, Cuenca)
• Kûnîl
• Kûriye (Coria)
• Küriyûn (Corion)
• Kurtuba (Cordova, Córdoba)
• Kurûniye (Corogia)
• Kürünne (Coruna)
• Kûyansa (Belensiye de Don Juan)
• Lâride (Lerida)
• Leble (Niebla)
• Lefent
• Levşe (Loja)
• Leyyit (Aledo)
• Likant (Alicante)
• Lisâne (Lucena)
• Liyûn (León)
• Luk, Lagaş (Lugo)
• Lûrka, Lûraka (Lorca)
• Mâidetü’l-Melik (Mesa del Rey)
• Maklûne (Maguelonne)
• Mâlega (Málaga)
• Mansûre (Cuevas de Almanzora)
• Mâride (Mérida)
• Mârtüş (Martos)
• Matrîl (Motril)
• Mayor (Elvira)
• Mecrît (Madrid)
• Medînet Sâlim (Medinaceli)
• Medînetü Şent Yâkub el-Mukaddese (Santiago de Compostela)
• Medînetü Şezûne (Sidonia)
• Medînetü Vâdî’l-Hicâre (Guadalajara)
• Medînetü’l-Mâide
• Medînetü’l-Mülkiye
• Medînetü’z-Zehrâ
• Mekkâde (Maqueda)
• Memerru Bârbinyân
• Memerru Beyûne
• Memerru Bûkîrdâ
• Memerru Câga
• Menhâ, el-Menşâ
• Meniyyetü’n-Nasr
• Menteşûn (Monzon)
• Mentîl (Montiel)
• Mentîşe (Mentesa)
• Merbelle (Marbella)
• Mercü’r-Rikâd
• Mersâ Süheyl (Fuen Girola)
• Merşâne, Mersâne (Maracena, Machena)
• Merşigâle
• Mevrûr, Murûr (Moron)
• Miron
• Mîrtüle, Mârtüle (Mertola)
• Müdevver (Almodavar del Rio)
• Mûle (Mula)
• Mündûcer (Mondujar)
• Münekkeb (Almunecar)
• Münestîr (Almonaster la Real)
• Müntanceş (Montanchez)
• Müntûr (Montoro)
• Mürbitâru (Murviedro)
• Mürsâne (Maracena)
• Mürsiye, Tüdmîr (Murcia, Teodomiro)
• Mürteş
• Mûyes (Muez)
• Neberre, Nabârre, Bilâdü’l-Beşkens, Beşkûnye, Nebre (Navarra)
• Nerbûne (Narbonne)
• Osuan
• Osvar
• Oviedo (Ubît)
• Porto, San Martin de (Uburtu)
• Ravta (Rueda, Rota)
• Rayyü (Raiyo)
• Remle (La Rambla)
• Rikle (Ricla)
• Rîmiyye (Reiymo)
• Rîş (Erija)
• Rübeyne
• Rükkâne
• Rümeyle (Romilla)
• Runde (Ronda)
• Sagru’l-A’lâ
• Sagru’l-Ednâ
• Sagru’l-Evsat
• Sağru’l-Kasr, Kasru Ebu Dânis (Alcacer de Sal)
• Sâhâcûn
• Şakunde (Secunda)
• Sâkunte, Mürbaytar
• Şakûre (Segura de la Sierra)
• Sâns (Saintes)
• Sântedîr (Santander)
• Sarakusta (Zaragoza, Saragossa)
• Şâtıbe (Jativa)
• Şatûber (Sadoa)
• Sebte (Ceuta)
• Sebtimâniye (Septimania)
• Şecs (Sax)
• Şekûbiye (Ségovia)
• Şelbatarra (Salvatierra)
• Şelemenka (Salamanca)
• Şeltâniye
• Şeltîş (Saltes)
• Şelûbâniye, Vâdî Şelûbâniye (Salobreña)
• Şelûka (Sanlucar la Mayor)
• Şelûn Nehri
• Semmûre (Zamora)
• Şennîl, Sencîl Nehri (Xenil, Genil, Singilis)
• Şent Cevân
• Şent İştebîn (San Esteban de Gormez)
• Şent Menkeş (Simancas)
• Şent Meriyyetü’l-Garb, Şentemeriye, Ükşûnbe, el-Gârû (Ocsonoba, Faro, Santa Maria de Algarve)
• Şent Meriyyetü’ş-Şark, Semletü Benî Rezîn (Albaracin)
• Şent Yâkub (Santiago de Compostela)
• Şentefîle (Santafila)
• Şentere, Şintere (Santare)
• Şenterîn (Santarein, Santarem)
• Şentkurûs (Santa Cruz)
• Şeref (Ajarafe)
• Şerîşü’l-Ferentîre (Xeres, Jerez de la Frontera)
• Şerrâzene
• Şevzer (Jodar)
• Şeyce, Şeyye (Espejo)
• Şezûne (Sedona)
• Şibrâne (Chiprana)
• Şilb (Silves)
• Şintere (Cintra)
• Şirbe (Serpa)
• Şîrtânye
• Südeyne (Guddalte)
• Şügar (Jucar)
• Şüleyr (Solarius)
• Suner (Suniario)
• Şürrîn (Sorrion)
• Sürriye (Soria)
• Süvhar (Zujar)
• Tabîre (Tavira)
• Tâcu Nehri (Rio Tajo)
• Tâhunya Nehri
• Tâkürünne (Takurunna)
• Talebîre (Talavera de la Reina)
• Tâleka (Italica)
• Talemenke (Talamanca)
• Taleyâta (Tallante)
• Taraskûne (Tarascon)
• Tarasûne (Tarazona)
• Tarîf, Cezîretü Tarîf (Tarifa, Isla de la Palomas)
• Tarrakûne (Tarragona)
• Tarruş
• Tarvîl (Teruel)
• Taryâne (Triane)
• Tercâlü (Trujillo)
• Tüdmîr (Tudmir)
• Tuleytula (Toledo)
• Tulûşe (Tolosa, Toulouse)
• Tureş (Torres, Torres Novas)
• Turtûşe (Tortosa)
• Tuşâne (Tocina)
• Tütayle, Tutîle (Tudela)
• Übbede (Ubeda)
• Uburtu (Porto)
• Ûka (Oca)
• Uklîş (Ucles)
• Ukşunuba, Ükşûnbe (Ocsonoba)
• Ünde, Ende (Onda)
• Ündere (Ondara)
• Ürcûne, Ürcena (Oreja)
• Ûrît (Oreto)
• Ürş (Urci)
• Ürye (Orense)
• Uryûle, Urîvle (Orihuela)
• Üşbûne, Lişbûne (Lisbon, Lisboa)
• Üşûne (Osuna)
• Utrîre (Utrera)
• Utrûnkeş (Trancoso)
• Vâdî Âne (Guadiana)
• Vâdî Âne (Guadiana)
• Vâdî Âş (Guadix)
• Vâdî Besta (Baeza)
• Vâdî Dârâ
• Vâdî İbnü’l-Velîd (Valladolid)
• Vâdî İbru, Düveyru (Ebro Valley)
• Vâdî Lekkü (Rio Barbate, Guadalbeca, Guadalete)
• Vâdî Minhû
• Vâdî Şügar
• Vâdî Şügar (Guadijucar)
• Vâdî Tâcu (Valle Tajo)
• Vâdî’l-Ebyad (Guadalaviar)
• Vâdî’l-Ebyaz, Tûriye Nehri
• Vâdî’l-Hicâre (Guadalajara)
• Vâdî’l-Kanâl (Guadalcanal)
• Vâdî’l-Kasr (Guadalcazar)
• Vâdî’l-Kebîr Nehri, (en-Nehri’l-A’zam, Guadalquivir)
• Vâdî’l-Kutn (Guadalcoton)
• Vâdî’r-Râme (Guadarrama)
• Vâdî’r-Remle (Guadalaviar)
• Vâdî’ş-Şenîl
• Vakkaş (Huecas)
• Vâlmû (Huelamo)
• Vânce (Hueneja)
• Vebze (Huete)
• Velbe, Üvenbe (Huelva)
• Veşga, Üşka (Huesca)
• Yâbise (Ibiza)
• Yâbüre, Yâfûre, Yebûre (Evora)
• Yinişte (Iniesta)
• Zellâka (Sagrojas)

Yararlanılan Kaynaklar
 

Hasan el-Vezzân, İbn Muhammed el-Gırnâtî el-Fâsî (Afrikalı Leo, 888-957/1483-1550): Vasfu İfrîkıye, Tahk. M. el-Haccî-M. el-Ahdar, C.I-II, Beyrut, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1983

Himyerî, Muhammed b. Abdülmü’min (ö.900/1495): er-Ravdu’l-mi’târ fî haberi’l-aktâr, Tahk. İhsan Abbâs, Beyrut, Mektebetü Lübnan, 1984

İbn Havkal, Ebu’l-Kâsım Muhammed (ö.367/977): Sûretü’l-arz, Leiden, E. J. Brill, 1938

İdrîsî, Muhammed b. Abdullah el-Hammûdî (493/1100-548/1154): Nüzhetü’l-müştâk fî İhtirâkı’l-âfâk, C.I, Beyrut, Âlemü’l-Kütüb, 1989

Makkarî, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed et-Tilemsânî (ö.1041/1631): Nefhu’t-tîb min gusni’l-Endelüsi’r-ratîb ve zikri vezîrihâ Lisânüddîn İbnü’l-Hatîb, Tahk. Yusuf M. el-Bukâî Dâru’l-Fikr, C.I-V, Beyrut 1998

Yâkut el-Hamevî, Ebu Abdullah b. Abdullah (ö.626/1229): Mu’cemu’l-buldân, Tahk. F. Wüstenfeld-Ed. F.Sezgin, C.III, Mısır, IGAIW, 1994

Bishko, Charles J.: “The Spanish and Portuguese Reconquest: 1095-1492”, A History of the Crusades, Ed. Harry W. Hazard, III, Univ. of Wisconsin Press, 1975, (Çevrimiçi) http://libro.uca.edu, The Iberian Resources Online, Mart 2001

Biştâvî, Adil Said, el-Endelüsiyyûn el-Mevârike: Dirâseh fî târîhi’l-Endelüsiyyîn ba’de sukûti Gırnata,, Dimeşk 1985, s. 315-319

Cemaleddin, Muhsin: “Mâ esheme bihî’l-Müsteşrikûne’l-İsbân fî’d-dirâsâti’l-Endelüsiyye el-İslâmiyye”, el-Mevrid, C.IX, S. 4, (Bağdad) 1980, s. 433-447

Glick, Thomas F.: Islamic and Christian Spain in the Early Middle Ages: Comparative Perspectives on Social and Cultural Formation, Princeton, 1979, (Çevrimiçi) http://libro.uca.edu, The Iberian Resources Online, Mart 2001

Haccî, Abdurrahman A.: et-Târîhu’l-Endelüsî mine’l-fethi’l-İslâmî hattâ sukûtu Gırnata, Dımeşk, Dâru’l-Kalem, 1997

Harekât, İbrahim: “Bâce”, DİA, C.IV, 413

Harekât, İbrahim: “Belensiye”, DİA, C.V, 404-05

İnân, Muhammed A.: Devletü’l-İslâm fi’l-Endelüs, I-VI, Kâhire, Mektebetü’l-Hâncî, 1997

İnân, Muhammed A.: el-Âsâru’l-Endelüsiyyeti’l-bâkıye fî İsbanya ve’l-Burtugal, Kâhire, Mektebetü’l-Hâncî, 1997

Kennedy, Hugh: Muslim Spain and Portugal, London, Longman, 1996

Kinder, Hermann-Werner Hilgemann: Atlas Historico Mundial, Madrid, ISTMO, 1996

Levi-Provençal, E.: “İşbiliye”, İA, C.V/2, 1226-30

Levi-Provençal, E.: “Malaga”, İA, C.VII, 219-20

Levi-Provençal, E.: “Mürsiye”, İA, C.VIII, 810-12

Levi-Provençal, E.: el-İslâm fî’l-Mağrib ve’l-Endelüs, Çev. A.Sâlim-S.Hilmî, Kahire, Dâru Nehdati Mısr, 1956

Lomax, Derek W.: The Reconquest of Spain, N.York, Longman, 1978

Makki, Mahmud: “The Political History of al-Andalus”, The Legacy of Muslim Spain, Leiden, Brill, 1992, s. 1-98

Müneccid, Sslahaddin, “Mu’cemü eşhüru’l-müdüni’l-Endelüsiyye”, Revue de L’Academia Arabe, C.XXXXVII, (Dımaşk) 1972, s. 294-303

Nasrullah, Sa’dûn: Târîhu’l-Arabi’s-siyâsî fî’-Endelüs, Beyrut, Dâru’n-Nehdati’l-Arabiyye, 1998

Özaydın, Abdülkerim: “Belâtüşühedâ”, DİA, C.V, 391-92

Özdemir, Mehmet: “Berşelûne”, DİA, C.V, 521-22

Özdemir, Mehmet: “Cebelitârık”, DİA, C.VII, 187-88

Özdemir, Mehmet: “Endülüs”, DİA, C.XI, 211-225

Özdemir, Mehmet: “Gırnata”, DİA, C.XIV, 51-57

Pamias, N.: Espana y Portugal: Carreteras, Ciudades y Villas, Madrid, Publicaciones Pamias, 1999

Seybold, C.F.: “Endülüs”, İA, C.IV, 270-273

Zahoor, A.: “A Chronology of Muslims in Andalusia (Spain, Portugal and Southern France: 711-1790)”, (Çevrimiçi) http://www.erols.com/mkureshi/historyandalus.htm, Şubat 1999, s. 1-8

Yazan: Lütfi Şeyban